بیمههای اجتماعی یکی از رایجترین انواع بیمه در جوامع مختلف بهویژه کشورهای پیشرفته به شمار میروند. وجود این نوع بیمه در کشورها سبب میشود کارکنان بتوانند در مواجهه با خسارتهای مختلف از حمایتهای مطرحشده در قانون برخوردار شوند. ازکارافتادگی، بیماری و بازنشستگی از رایجترین مواردی هستند که در بیشتر کشورها مشمول حمایت بیمههای اجتماعی میشوند. در ایران سازمان تأمین اجتماعی بزرگترین سازمان در ارائه خدمات بیمه اجتماعی و درمانی به شمار میرود. این سازمان برای پشتیبانی از حقوق کارکنان مشاغل، طبق قانون حمایتها مختلفی را در نظر گرفته است تا همه افراد بتوانند در مواجهه با شرایط خاص از آن برخوردار شوند.
ازکارافتادگی یکی از تعهداتی است که سازمان تأمین اجتماعی در برابر بروز شرایط خاص برای کارکنان در نظر گرفته است. جالب است بدانید که بیشتر تعهدات سازمان بیمه تأمین اجتماعی برابر استانداردهای تعیینشده از سوی سازمان بینالمللی کار است که ازکارافتادگی نیز یکی از همین موارد به شمار میآید. خدمات مختلف سازمان تأمین اجتماعی از جمله تعهدات ازکارافتادگی در سالهای اخیر بیشتر مدنظر قرار گرفته است و بسیاری از افراد بهتازگی از آنها اطلاع یافتهاند، اما قانون بیمه ازکارافتادگی حدود یک قرن است که در ایران به تصویب رسیده است و بسیاری از افراد در این سالها به استفاده از خدمات و مزایای از آن پرداختهاند.
ازکارافتادگی به چه معناست
بهطورکلی ازکارافتادگی همانطور که از معنای آن پیداست، به شرایطی گفته میشود که فرد به دلایل مختلف قادر به ادامه فعالیتهای شغلی نیست و امکان اشتغال به کار ندارد، اما از نظر قانون شرایطی وجود دارد که افراد با توجه به آن مشمول قانون ازکارافتادگی میشوند؛ به همین دلیل برای اطلاع از اینکه یک فرد مشمول قانون ازکارافتادگی است یا خیر، باید به بررسی دقیق موارد مندرج در قانون پرداخت.
در اصل ۲۹ قانون اساسی قانونگذار موارد مختلفی را درباره تأمین اجتماعی شهروندان مشخص کرده که یکی از آنها بحث ازکارافتادگی است. براساس اصل ۲۹ قانون اساسی تمامی موارد حمایتی تأمین اجتماعی، از جمله بازنشستگی، بیکاری، ازکارافتادگی، بیسرپرستی و حوادث مختلف، جزء حقوق همگانی شهروندان دانسته شده و براساس همین موضوع دولت موظف شده است از محل درآمدهای عمومی و درآمدهایی که حاصل مشارکت مردم است، به تأمین این خدمات بپردازد. فارغ از مواردی که در قانون اساسی به آن اشاره شده است، قوانین تأمین اجتماعی بهصورت دقیقتر به شرایط ازکارافتادگی اشاره کرده است.
با استفاده از این قوانین میتوان بهصورت دقیق مشخص کرد که یک فرد با توجه به موارد مختلفی که وجود دارد، مشمول ازکارافتادگی خواهد شد یا خیر. برخلاف تصوری که وجود دارد، ازکارافتادگی تنها به نوع ازکارافتادگی کلی ختم نمیشود و در قانون تأمین اجتماعی موارد مختلفی برای آن ذکر شده است. افرادی که مشمول قانون ازکارافتادگی هستند، با توجه به شرایط خود به چند دسته تقسیم میشوند. تشخیص دقیق این موارد در کمیسیونهای پزشکی مذکور در ماده ۹۱ فصل ششم قانون تأمین اجتماعی صورت میگیرد.
تشخیص دقیق نوع ازکارافتادگی معمولاً بهصورت سریع انجام نمیشود و افراد موظف هستند در دفعات متعدد به کمسیونهای پزشکی مراجعه کنند. مراجعه در دفعات مختلف سبب میشود شرایط بیمهشده بهدقت بررسی شده و نوع ازکارافتادگی بهصورت دقیق مشخص شود. در بسیاری از موارد، پیش از اعلام وضعیت نهایی، بیمهشده تحت مراقبتها و پایشهای مختلف قرار گرفته تا وضعیت سلامت در شرایط ثبات و قابل تصمیمگیری قرار گیرد.
انواع ازکارافتادگی
همانطور که اشاره شد، ازکارافتادگی انواع مختلفی دارد که نوع دقیق آن در کمیسیونهای پزشکی مشخص میشود. در ادامه سه مورد ازکارافتادگی که در قانون تأمین اجتماعی به آن اشاره شده، بررسی شده است. باید توجه داشت که ازکارافتادگیها از این سه نوع خارج نیستند.
۱. ازکارافتادگی کلی
ازکارافتادگی کلی بالاترین نوع ازکارافتادگی است و افرادی مشمول آن هستند که بهدلیل ابتلا به بیماریها و حوادث مختلف حداقل دوسوم از قدرت فعالیت خود را از دست داده باشند؛ بدینصورت که فرد در شغلهای جدید توانایی کسب یکسوم از درآمدهای شغل قبلی را نداشته باشد. ازکارافتادگی کلی مانند انواع دیگر ازکارافتادگیها به دلایل مختلف ممکن است به وجود بیاید که در طول مطلب بهصورت دقیق به آن میپردازیم. بیماریها و حوادث گوناگون جزء اصلیترین دلایلی هستند که بیمهشدگان تأمین اجتماعی بهموجب آن دچار ازکارافتادگی کلی میشوند. مستمری ماهانه ازکارافتادگی کلی با توجه به مفاد مندرج در قانون ۷۱ تا ۷۵ تأمین اجتماعی محاسبه میشود که در قسمتهای بعدی در همین مطلب به آن پرداختهایم. بهتر است بدانید بیمهشدگانی که همسر و فرزند دارند، در مقایسه با به سایر بیمهشدگان با شرایط مشابه از حقوق و مزایای بالاتری برخوردارند و مواردی برای این دسته از افراد در نظر گرفته شده است.
۲. ازکارافتادگی جزئی
ازکارافتادگی جزئی نوع دیگر ازکارافتادگی است که در مقایسه با ازکارافتادگی کلی در درجه پایینتری قرار دارد. افرادی که حداقل یکسوم از قدرت کار خود را از دست دادهاند، در صورتی که بتوانند در شغلهای جدید تا ۶۶ درصد شغل قبل درآمد داشته باشند، در دسته افراد دارای ازکارافتادگی جزئی قرار میگیرند. ازکارافتادگی جزئی معمولاً بهدلیل حوادث مختلف ناشی از کار به وجود میآید که در قانون تأمین اجتماعی به آنها اشاره شده است. اگر بیمهشده بهدلیل حوادث خارج از محل کار دچار بیماری شده باشد، مشمول قانون ازکارافتادگی جزئی تأمین اجتماعی نیست و مستمری به وی تعلق نمیگیرد. تشخیص ازکارافتادگی جزئی به عهده کمسیونهای پزشکی است. به این صورت که در مرحله اول فرد تحت نظر پزشک معتمد و تحت معالجه او قرار میگیرد. اگر وضعیت جسمی و روحی بیمهشده بعد از مدت مشخصشده به حالت عادی بازنگردد، طبق قوانین و شرایط مختلف ممکن است فرد مشمول قانون ازکارافتادگی جزئی شود.
۳. غرامت نقص مقطوع
غرامت نقص مقطوع آخرین حالت ازکارافتادگی است. افرادی که کمتر از ۳۳ درصد توانایی کار و ادامه فعالیتهای شغلی خود را از دست میدهند، دچار این نوع ازکارافتادگی میشوند که البته مانند سایر موارد برای احراز آن شرایط خاصی وجود دارد که تشخیص این امر نیز به عهده کمسیونهای پزشکی سازمان تأمین اجتماعی است. معمولاً در ازکارافتادگی غرامت نقص مقطوع، مبلغ مشخصی به بیمهشدگان پرداخت میشود تا خسارتها و هزینههای ناشی از تقلیل درآمد فرد جبران شود.
مستمری و مزایای ازکارافتادگی تأمین اجتماعی
مستمری و مزایای ازکارافتادگی بیمه تأمین اجتماعی یکی از مهمترین مواردی است که بسیاری از افراد بهدنبال اطلاع از آن هستند. بهطورکلی مستمری ازکارافتادگی به نوع آن بستگی دارد؛ بنابراین بیمهشدگانی که میخواهند به محاسبه میزان مستمری خود بپردازند، باید پیش از هر چیز با مراجعه به کمسیونهای پزشکی و انجام مراحل مرسوم از نوع ازکارافتادگی خود مطلع شوند. اگر فرد براساس اعلام مراجع رسمی تأمین اجتماعی مشمول ازکارافتادگی کلی باشد، برای محاسبه مستمری ماهانه باید میزان حقوق روزانه فرد را در میزان تعداد سال سنوات پرداخت حق بیمه ضرب کرد؛ برای مثال اگر میزان حقوق روزانه بیمهشده ۱۰۰ هزار تومان باشد و فرد سابقه پرداخت ۲۰ سال حق بیمه را داشته باشد، ۲ میلیون تومان مستمری میگیرد؛ البته افرادی که دچار ازکارافتادگی کل شدهاند و دارای همسر و فرزند هستند، علاوه بر مبلغی که به آن اشاره کردیم، مبالغی با عنوان حق فرزند و… به آنها تعلق میگیرد.
عواملی که سبب ازکارافتادگی میشوند
براساس قانون تأمین اجتماعی، ازکارافتادگی بهدلیل بروز حوادث و بیماریهایی به وجود میآید که سبب کاهش یا ناتوانی فرد در ادامه دادن به فعالیتهای شغلی قبلی شود. بیماریها از اصلیترین عواملی هستند که سبب وقوع ازکارافتادگی میشوند. نکته مدنظر درباره بیماریها این است که نوع دقیق آنها در قوانین ذکر نشده است. درواقع ابتلا به نوع خاصی از یک بیماری سبب ازکارافتادگی نخواهد شد، بلکه شرایطی که بر اثر بیماری برای بیمهشدگان به وجود خواهد آمد به وقوع یا عدم وقوع ازکارافتادگی میانجامد.
افرادی که بر اثر ابتلا به یک بیماری خاص دچار کاهش قدرت در انجام فعالیتهای شغلی میشوند، ممکن است بعد از مدتی شاهد بهبودی بوده و بار دیگر توانایی ازسرگیری کار را داشته باشند که در این موارد، مشمول قوانین ازکارافتادگی نمیشوند. حوادث جزء دیگر از عواملی هستند که به ایجاد ازکارافتادگی در فرد میانجامند و با توجه به نوع خود به دو دسته حوادث ناشی از کار و حوادث غیر ناشی از کار تقسیم میشوند. بروز هرکدام از آنها شرایط خاصی را از نظر قانون تأمین اجتماعی برای فرد به وجود میآورد که در ادامه بیشتر به آنها اشاره کردهایم.
حوادث ایجادکننده ازکارافتادگی
حوادث ناشی از کار یکی از رایجترین حوادثی هستند که بیمهشده ممکن است بهدلیل آن دچار ازکارافتادگی در درجات مختلف شود. تشخیص وقوع این نوع حوادث در محل کار بر عهده بازرس واحد اجرایی خواهد بود. اگر ایجاد حادثه در محل کار احراز شود، بیمهشده میتواند بدون شرط سابقه پرداخت حق بیمه از دریافت مستمری برخوردار شود. مستمری ازکارافتادگی ناشی از حوادث ناشی از کار دارای شرط سابقه پرداخت حق بیمه نیست، اما افرادی که مشمول این نوع ازکارافتادگی هستند، باید حداقل در ده سال گذشته سابقه پرداخت ۳۶۵ روز حق بیمه را داشته باشند. علاوه بر این بیمهشده برای دریافت مستمری ازکارافتادگی باید در یک سال گذشته از ۹۰ روز سابقه پرداخت حق بیمه برخوردار باشد.
بیماریها در قانون ازکارافتادگی
همانطور که در قسمتهای قبلی متن اشاره شد، بیماریها سبب ازکارافتادگی نمیشوند، بلکه شرایط بیمار بعد از ابتلا به بیماریهای مختلف احرازشدن یا نشدن ازکارافتادگی را مشخص میکند، اما بهطورکلی در قانون تأمین اجتماعی بیماریها به دو نوع بیماریهای عادی و بیماریهای حرفهای تقسیم شدهاند. بیماریهای عادی جزء رایجترین موارد ایجاد ازکارافتادگی به شمار میروند. درصد زیادی از حوادث ناشی از کار مانند شکستگی، قطع عضو، جراحت و آسیبهای گوناگون جزء بیماریهای عادی به شمار میروند که میتوانند سبب وقوع درجات مختلف ازکارافتادگی شوند؛ مانند ازکارافتادگی کلی یا ازکارافتادگی جزئی.
بیماریهای حرفهای معمولاً نوعی از بیماریها هستند که ابتلا به آنها به حوادث ناشی از کار ارتباطی نداشته و دلایل دیگری در بروز آنها دخیل بودهاند. ابتلا به این بیماریها در بسیاری از موارد سبب میشود فرد توانایی خود در انجام فعالیتهای شغلی را از دست دهد؛ بهنوعی که در بسیاری از موارد ابتلا به بیماریهای حرفهای سبب ازکارافتادگی کلی میشود. بیماریهای قلبی و عروقی، بیماریهای شدید اعصاب و انواع سرطانها جزء بیماریهای حرفهای به شمار میروند که در قانون تأمین اجتماعی مشمول شرایطی خاص خواهند شد.
بیماریهایی که سبب ازکارافتادگی نمیشوند
درباره ازکارافتادگی باید به این موضوع توجه داشته باشید که عمدتاً بیماریهای خفیف سبب احراز شرایط ازکارافتادگی نمیشوند و در بسیاری از موارد شرایط بسیار سختگیرانهای برای برخورداری از شرایط ازکارافتادگی وجود دارد. یکی از بیماریهای رایجی که متأسفانه بسیاری از افراد آن را از شرایط احراز ازکارافتادگی میدانند، عمل آبمروارید است که بههیچوجه سبب وقوع ازکارافتادگی در درجات مختلف نمیشوند؛ بنابراین ابتلا به بیماری آبمروارید حتی به ازکارافتادگی جزئی نیز منجر نمیشود. بیماریهایی مانند افسردگی در برخی موارد و در انواع شدید آن ممکن است سبب وقوع ازکارافتادگی شوند، اما معمولاً در نوع خفیف افسردگی ازکارافتادگی رخ نمیدهد که بررسی این موضوع به عهده کمیسیون پزشکی سازمان تأمین اجتماعی خواهد بود.
ازکارافتادگی در محل کار برای افراد فاقد بیمه تأمین اجتماعی
افرادی که حداقل به مدت یک سال سابقه فعالیت در محل کار موردنظر را داشته باشند، اما کارفرما از پرداخت حق بیمه آنها خودداری کرده باشد، میتوانند با مراجعه به شعب تأمین اجتماعی به ثبت درخواست خود بپردازند و درصورت نتیجهنگرفتن درخواست خود را به مراجع حل اختلال ارائه دهند. خوشبختانه در بیشتر موارد، کارکنانی که برخلاف قانون بیمه نشدهاند، میتوانند با گذراندن فرایندهای موجود از حق خود برخوردار و مشمول مستمری و مزایای از کارافتادگی شوند.
سوابق مؤثر برای برقراری ازکارافتادگی غیر ناشی از کار
اگر بیمهشده مشمول ازکارافتادگی غیر ناشی از کار شود، سوابقی که بیمهشدگان عادی بهموجب آن مشمول بازنشستگی میشوند شامل حال آنها خواهد شد. سوابق اشتغال و پرداخت حق بیمه بهواسطه اشتغال یکی از اصلیترین مواردی است که در برقراری ازکارافتادگی غیر ناشی از کار مؤثر واقع میشود. علاوه بر این موارد دیگری نیز هستند که از میان آنها میتوان به سوابق مدت خدمت نظام وظیفه، سوابق پرداخت حق بیمه بهصورت اختیاری، سوابق بیمه صاحبان حرف و مشاغل آزاد و سوابق ایام بیمه بیکاری اشاره کرد.
مزایای ازکارافتادگی در مقایسه با بازنشستگی
افرادی که بهموجب ازکارافتادگی مشمول دریافت مستمری میشوند، در مقایسه با بازنشستگان با مزایا و معایبی همراه هستند. یکی از مهمترین مزایای ازکارافتادگی دریافت مستمری بدون شرط سنی خواهد بود؛ درحالیکه شرط اصلی بازنشستگی رسیدن به سن تعیینشده در قانون خواهد بود. از دیگر مزایای بیمه مستمری ازکارافتادگی میتوان به عدم شرط درباره میزان سابقه کار اشاره کرد؛ بهطوریکه با حداقل یک سال سابقه کار در ده سال اخیر میتوان از دریافت مستمری بهرهمند شد. درمقابل مستمری پرداختی در بیمه ازکارافتادگی معمولاً پایینتر از بازنشستگی است که البته این موضوع به عوامل متعددی بستگی دارد.
بیشتر بخونید:
مستمری از کار افتادگی چیست و چگونه دریافت کنیم؟
حقوق یک حسابدار در ماه چقدر است؟
